Menu
Menu
Menu
Utwór powstał w 1832 roku w Dreźnie (stąd nazwa “Dziady drezdeńskie”), opublikowane zostały w Paryżu jako IV tom “Poezji”. Dedykowany jest przyjaciołom Mickiewicza (Janowi Sobolewskiemu Cyprianowi Janowi Daszkiewiczowi Feliksowi Kółakowskiemu), którzy oddali swe życie w imię miłości do ojczyzny. Autor nazywa ich “narodowej sławy męczennikami”.
“Dziady” to sztandarowe dzieło polskiego romantyzmu, “dramat narodowy”, podejmujących problematykę narodowowyzwoleńczą, a także “misterium chrześcijańskie”, w którym zawarta jest typowo romantyczna koncepcja historiozofii (filozofii dziejów).
Dramat romantyczny
Jako wzorcowy przykładem dramatu romantycznego “Dziady” cz. III łączą w sobie elementy różnych rodzajów literackich. Do cech typowych dla dramatu zaliczyć należy formy podawcze, czyli dialog i monolog, sposób prezentacji bohaterów poprzez działanie, podział na akty i sceny, obecność didaskaliów.
Elementy liryczne w odrębnie utworu to pieśni, improwizację, wiersz “Do przyjaciół Moskali”.
Z kolei epokę reprezentują: „Bajka o diable i zbożu”, opowiadania kaprala, Januszkiewicza i Sobolewskiego oraz “Ustęp”, który jest integralną częścią dramatu. Takie ukształtowanie tekstu świadczy o synkretyzm rodzajowy i gatunkowy.
Inne cechy dramatu romantycznego to: epizodyczność, a także zerwanie z ciągiem przyczynowo-skutkowym, czego efektem jest luźna kompozycja dzieła. Niektóre strony, jak np. “Widzenie Ewy” można byłoby bowiem umieścić w innym miejscu, gdyż nie stanowią rozwinięcie akcji, a wyprawiając nowych epizodycznych o bohaterów, zakłócają spoistość budowy dramatu.
Poza tym “Dziady” nie zachowują zasady trzech jedności (czasu, miejsca i akcji) ani zasady decorum, czyli jedności stylistycznej, ponieważ obok siebie współistnieją sceny tragiczne (śmierci Rollisona) z komicznymi (“Bal u Senatora”).
Do najważniejszych cech dramatu romantycznego należy też obecność bohatera romantycznego, czyli wybitnej jednostki, przechodzącej metamorfozę (romantyczny kochanek zmienia się w patriotę, bojownika o sprawy ojczyzny). Dzieło Mickiewicza nawiązuje do tradycji dramatu szekspirowskiego (poprzez obecność świata nadprzyrodzonego), a także do średniowiecznych misteriów i moralietów.
Charakterystyczne dla nich są: podziału przestrzeni scenicznej na “stronę prawą” (symbolizującą dobro) i “strony lewą”, której domeną jest zło, oraz prowadzenie personifikacji sił dobra (anioły) i zła (diabły), walczących o duszę człowieka. Walka ta bywa określana mianem psychomachii.
Dramat Mickiewicza jest niesceniczny. Występują w nim rozbudowane sceny zbiorowe, np. bal u Senatora, trudne do pokazania w teatrze.
Utwór posiada charakterystyczną dla dramatu romantycznego budowę, opartą na antynomię (opozycjach) – rozpoczyna się prologiem, ale nie zamyka go epilog, zakończenie jest niejasne, mamy zatem do czynienia z kompozycją otwartą.
Kolejne opozycje tworzy przeplatanie się scen jednostkowych, posiadający charakter metafizyczne (można je podzielić na widzenie o charakterze wizyjnym, np. “Widzenie Ewy”, “Widzenia ks. Piotra” i sny, np. sen Konrada, “Sen Senatora”), ze scenami zbiorowymi, utrzymanymi w konwencji realistycznej.
Mickiewicz wprowadza także romantyczną syntezą sztuk, polegającą na wykorzystaniu w dramatach środków ekspresji typowy dla innych dzieł sztuki, np. w “Dziadach” uwidaczniają się wpływy oparty w scenach śpiewanych na balu u Senatora.
1) Bajka Góreckiego o diable i ziarnie. Opowiedział ją Żegota w scenie I (tzw. więziennej). Pan Bóg po wypędzeniu Adama z raju rozsypał na jego drodze ziarno, żeby ten nie głodował. Diabeł postanowił w nocy zakopać ziarno, zanim człowiek odkryje, do czego ono służy. Wiosną z ziarna wyrosły kłosy, a zatem diabeł, chcąc zaszkodzić człowiekowi, paradoksalnie przyczynił się do jego dobra.
2) Opowieść Kaprala (prawdopodobnie oparta na faktach). Historia podkreślająca rangę kultu maryjnego w kulturze europejskiej.
3) Przypowieść o ocalonym zbójcy. Opowiedział ją Ksiądz Piotr Senatorowi w scenie VIII, po śmierci Doktora.
4) Przypowieść o rzymskim wodzu. To kolejna historia opowiedziana przez Księdza Piotra w scenie VIII.
Pewien rzymski wódz, podbiwszy wrogą armię, zachował przy życiu jedynie króla, hetmanów, pułkowników i starostów. Pilnujący więźniów żołnierz objaśnił im, że wódz zamierza oprowadzać swoich dostojnych jeńców na łańcuchu po Rzymie, jako świadectwo swojej potęgi i chwały. Potem czeka ich ciężkie więzienie i dożywotnia niewola. Pyszny król nie uwierzył jednak słowom prostego żołnierza, bo skąd niby miałby on znać zamiary wodza. I tu również widzimy jawne ostrzeżenie, zwłaszcza dotyczące Nowosilcowa. Każdego, choćby był najmożniejszym tego świata, może czekać zmiana losu, klęska i upadek.
Improwizacja – spontaniczna wypowiedź o walorach artystycznych, wygłoszona bez wcześniejszego przygotowania (Mała Improwizacja koniec sceny I, Wielka Improwizacja scena II).
Prometeizm – postawa wybitnej jednostki, podejmująca walkę z Bogiem (bogami, siłami wyższymi) o szczęście ludzi (zbiorowości) – postawa Konrada.
Mesjanizm – idea głosząc za zbawienie ludzkości za sprawą wybrańca – mesjasza (mesjanizm jednostkowy) lub wybranej przez Boga grupy, narodu (mesjanizm zbiorowy) – widzenie Księdza Piotra scena V.
Martyrologia- obraz męczeństwa, cierpień, okrutnych i krwawych prześladowań (w odniesieniu do “Dziadów” najczęściej termin ten funkcjonuje w kontekście martyrologii narodu polskiego)- sceny więzienne- scena I, historia Rollisona, Cichowskiego.
Prowidencjalizm- zawieszenie boskiej Opatrzności, optymistyczna wizja historii, polegająca na przekonaniu, że to Opatrzność kieruje dziejami świata.
Teodycea- filozoficzne i teologiczne próba wyjaśnienia, skąd wzięło się na świecie zło, skoro został on stworzony przez Dobrego Boga.
Profetyzm- prorocze widzenie przyszłości.
Scena I: a) Pieśń zemsty– Konrad, po wysłuchaniu opowieści o męczeństwie młodych Polaków, jest pełen goryczy, buntu i nienawiści. Śpiewa bezbożną, szatańską, wampiryczną pieśń zemsty wzywającą do picia krwi wrogów. “Zemsta, zemsta, zemsta na wroga, /Z Bogiem i choćby mimo Boga!” Chce wzbudzić w innych nienawiść i żądzę zemsty.
b) (Mała) Improwizacja– Konrad poeta, indywidualista, wierzący w siłę swojego geniuszu, zaczyna przedstawiać współwięźniom swoją wizję, w której próbuje przejrzeć przyszłość i zobaczyć w niej spełnienie narodowej zemsty. W wyobraźni zamienia się w orła, wzlatuje ponad świat, za chwilę odkryją się przed nim jego sekrety. Ale nic z tego! Przyszłość przesłania mu kruk – strażnik tajemnic, którego symboliczna postać jest wielorako interpretowana (m.in. zapowiada klęskę romantycznego nadczłowieczeństwa i przemiany światopoglądowe w narodzie). Konrad słabnie, wizja znika. Bohater nie odnosi sukcesu, bo jeszcze nie dojrzał, działa kierowany wyłącznie potrzebą zemsty, nie dostrzega mistycznych racji cierpienia.
Scena II: (Wielka) Improwizacja. Pozostawiony sam sobie Konrad rozpoczyna monolog skierowany do Boga. Żąda od niego odpowiedzi na swoje pytania, oskarża, szydzi, bluźni. Bunt jednostki wobec niesprawiedliwości w przypływie gniewu zamienia się w otwarty bunt przeciw Stwórcy. To bunt prometejski. Konrad jest pełen pychy, czuje się równy Bogu, chce zostać dyktatorem dziejów narodowych, mieć władzę nad ludzkimi duszami. Chce ludzi uszczęśliwić nawet wbrew im samym, stosując metody tyrana. Sam jeden pragnie cierpieć za miliony, bo jeszcze nie rozumie, że to cierpienie całego narodu jest koniecznością w drodze ku ostatecznemu celowi – wolności. Rozwścieczony brakiem odpowiedzi, próbuje nazwać Boga carem, ale przed ostatecznym potępieniem ratuje go omdlenie. Zdanie kończy za niego diabeł.
Scena III: Kapral zauważa niebezpieczeństwo potępienia, jakie grozi Konradowi, więc wzywa księdza. Egzorcyzmy Księdza Piotra przynoszą spokój wypełnionej buntem i pychą duszy Konrada i sprowadzają ją na właściwą drogę.
Scena IV: Widzenie Ewy- Wydawałoby się, że to scena nieważna i nie wiadomo po co przerywa tok wydarzeń, przenosząc akcję w inny czas i miejsce, bo aż pod Lwów. Tymczasem jest ona pełna symboliki, choć na pierwszy rzut oka zupełnie niezrozumiałej. Trzeba ją rozumieć jako kolejny etap przemiany głównego bohatera. To także scena kontrastowa do Wielkiej Improwizacji, bo ukazuje właściwą postawę wobec Boga, pełną wiary i pokory. W wizji dziewczyny dusza poety Konrada (o którym była mowa w rozmowie z siostrą) skromnie ukryta pod postacią Róży, odradza się na sercu Ewy (Polski). Odrzuca miłości ziemskie na rzecz miłości do ojczyzny, wyrzeka się mocy i indywidualizmu. Odtąd Konrad będzie anonimowo działał na rzecz przebudowy świata, wykorzystując ofiarną misję Polski.
Scena V: Widzenie Księdza Piotra- Swemu pokornemu słudze Bóg ukazuje, jaką rolę przeznaczył Polsce w dziejach świata. Musi ona przejść taką samą drogę, jak Chrystus, by zbawić innych i na końcu zmartwychwstać. Pełno tu chrześcijańskiej symboliki i odwołań do Biblii. Jest Herod – tyran zabijający polskie dzieci. Jest jedno dziecko, które ocalało z rzezi, jak Chrystus, i to właśnie ono będzie kiedyś wskrzesicielem narodu. Pochodzi “z matki obcej” i nosi tajemnicze imię “czterdzieści i cztery”, co powtórzone jest też na końcu wizji. Tymczasem naród polski będzie osądzony przez Europę i przybity do krzyża, którego ramiona to trzej zaborcy. Dopiero kiedy umrze, pojawi się tajemniczy namiestnik wolności wyniesiony ponad wszystkie godności świata, noszący tytuł “lud ludów”.
Scena IX: Widmo wezwane na Dziady przez dawną kochankę (Karusię z ballady “Romantyczność”) nie przychodzi. Nie jest już przecież zawiedzionym w miłości Gustawem. Kobieta dostrzega znajomą sylwetkę na jednym z wozów wiozących zesłańców na północ. Zamiast jednej rany w sercu (jak Widmo z końca II. cz.) jej dawny ukochany ma w ciele tysiące ran zadanych przez nieprzyjaciół narodu. To symbol jego miłości do ojczyzny i ofiarnej misji, jakiej się podjął.
Ich treść jest różna, choć istnieje kilka elementów wspólnych, łączących utwory w jedną całość. To przede wszystkim pogański obrzęd Dziadów, pojawiający się jako temat główny, jedna scena lub chociażby wzmianka.
“Dziady” cz. II – zawiera pełny obraz obrzędu Dziadów w kaplicy cmentarnej.
“Dziady” cz. IV – w rozmowie z księdzem, Gustaw prosi o przywrócenie legalności obrzędu Dziadów oraz wygłasza prawdę moralną na wzór chóru wieśniaków z cz. II: “Bo słuchajcie i zważcie u siebie,/ Że według Bożego rozkazu,/ Kto za życia choć raz był w niebie,/ Ten po śmierci nie trafi od razu”.
“Dziady” cz. III – końcowa scena IX zatytułowana „Noc Dziadów”, dzieje się na cmentarzu i opisuje m.in. pojawianie się duchów (jednym z nich jest widmo Doktora zabitego piorunem).
–“Dziady” cz. I – scena II opisuje przygotowania do corocznego obrzędu Dziadów.
To również postać głównego bohatera. W cz. I– jest nim myśliwy, Gustaw; w cz. II- tajemnicza zjawa, na którą nie działają zwykle zaklęcia Guślarza; w wierszu „Upiór”- to duch kochanka, który popełnił samobójstwo z miłości, w cz. IV– bohater przedstawia się imieniem Gustaw i jest duchem nieszczęśliwego kochanka; w cz. III– romantyczny kochanek Gustaw przeistacza się w bojownika o wolność, Konrada; w „Ustępie”- pojawia się postać Pielgrzyma- zesłańca jadącego do Petersburga. Można domniemywać, że to ta sama postać przechodząca metamorfozy- od werterycznego samobójcy przez bayronicznego buntownika po piewcę narodowego mesjanizmu.
Akcja toczy się od 1 listopada 1823 r. (Data zapisana na ścianie celi przez Konrada w “Prologu”), do 1 listopada 1824 r. (noc dziadów na cmentarzu w scenie IX). Miejsca akcji właściwej to klasztor ojców Bazylianów w Wilnie, pałac Senatora w Wilnie, Warszawa, cmentarz “dom pode Lwowem”.
Konrad- główny bohaterów. Zmiana jego imienia (z Gustawa) dokonuje się w “Prologu” i w dalszych częściach tekstu funkcjonuje on już wyłącznie jako Konrad. Skupia w sobie kilka typów bohatera romantycznego: jaki Gustaw był romantycznym kochankiem, następnie staje się: spiskowcem- patriotą, więźniem osadzonym w celi bazylianów, poetą (Mała Improwizacja i Wielka Improwizacji), zesłańcem (scena IX) i pielgrzymem (“Ustęp”). Konrad jako poeta ma poczucie własnej wyjątkowości, gardzi innymi ludźmi, uważa się za równego Bogu. Po egzorcyzmach Księdza Piotra bohater przechodzi kolejną przemianę wewnętrzną- pokornieje, zdaje sobie sprawę z własnych ograniczeń.
Ksiądz Piotr- zakonnik, bernardyn, cichy i pokorny sługa Boży. Za pomocą egzorcyzmów wypędza złe duchy z Konrada. Ksiądz Piotr otrzymał od Boga prorocze widzenie przyszłości Polski, a także dar przepowiadania przyszłości bohaterów (przewidział śmierć Doktora i dalsze losy Konrada).
Senator Nowosilcow- to postać historyczna: Mikołaj Nowosilcow, delegat cara przy rządzie Królestwa Kongresowego, krwawy despota, odpowiedzialny za prześladowania polskiej młodzieży w Wilnie. W utworze towarzyszą mu poplecznicy- Bajkow, Pelikan, Doktor, Botwinko.
Pani Rollison- niewidoma uboga wdowa, matka uwięzionego Rollisona, która przychodzi prosić Senatora o ułaskawienie syna.
Więźniowie- patrioci, współtowarzysze Konrada: Tomasz (Zan), Feliks, Żegota, Adolf, Jan Sobolewski, Jankowski, Ksiądz Lwowicz. Ich pierwowzorami były postaci historyczne- przyjaciele Mickiewicza, sądzeni wraz z nim w procesie filomatów. Młodzi patrioci w salonie warszawskim (m.in. Piotr Wysocki).
Towarzystwo stolikowe- w salonie warszawskim- zdrajcy, zaprzedani carowi, przyjaciele arystokracji, której obojętny jest los ojczyzny.
“Dziady” cz. III można interpretować jako dramat narodowy i misterium chrześcijańskie. Jako dramat narodowy “Dziady” podejmują problematykę martyrologii narodu polskiego, zwłaszcza polskiej młodzieży, przyrównanej w tekście do biblijnych niewiniątek, prześladowanych przez Heroda. Zbawczy sens męczeństwa narodu polskiego ujawnia się w “Widzeniu księdza Piotra”, w kontekście mesjanizmu indywidualnego i zbiorowego. Mesjanizm indywidualny dotyczy “dziecięcia”, które “uszło”, tajemniczego obrońcy o imieniu “czterdzieści i cztery”. Do dziś trwają spory historyków literatury, kto kryje się pod symboliką 44- Konrad, sam Mickiewicz czy inny mąż opatrznościowy. Mesjanizm zbiorowy odnosi się do zbawczej misji narodu polskiego, ukrzyżowanego przez zaborców, który jednak zmartwychwstanie i odkupi całą Europę.
Wyidealizowany obraz przyszłości Polski uzupełniony został w Widzeniu optymistycznym akcentem nawrócenia żołdaka Moskala, co w kontekście całego utworu koresponduję ze sposobem ukazania Bestużewa i rosyjskich powstańców jako postaci pozytywnych. Proroctwa księdza Piotra ulegają w tekście uwiarygodnieniu, ponieważ część z nich spełnia się w trakcie akcji dramatu (np. śmierć Doktora, zsyłka Konrada).
“Dziady” stanowią również sąd nad społeczeństwem polskim. Scena VII “Salon Warszawski” kontrastuje “towarzystwo przy drzwiach”- patriotyczne, z “towarzystwem stolikowym”- kosmopolitów, lojalny wobec cara. Piotr Wysocki zapowiada przetrwanie narodowych ideałów. Symbolika lawy była odczytywana jako opozycja młodego i starszego pokolenia, ukazanego jako sucha, plugawa skorupa. Większość starszych pozwoliła się zniewolić i ze strachu bądź dla korzyści materialnych kolaboruje z Senatorem “Wewnętrzny ogień” to z kolei młodzi patrioci, którzy, uczeni i prześladowani, poświęcają życie dla ojczyzny.
W odniesieniu do postawy Konrada często używa się określenia “prometeizm”, a sam Konrad bywa nazywany “polskim Prometeuszem”. Interpretacja ta może budzić zastrzeżenia, bowiem bohater co prawda podejmuje “walkę” z Bogiem w imię szczęścia własnego narodu, a nawet- ludzkości w ogóle, jednakże “Dziady” są przede wszystkim dramatem chrześcijańskim, bunt Konrada nie znajduje odzwierciedlenia w jego czynach, pozostaje tylko w sferze słów, myśli. Te dwie postawy: chrześcijaństwo i prometeizm wykluczają się wzajemnie, dlatego część historyków literatury skłania się raczej ku określeniu postawy Konrada mianem tytanizmu, którego założeniem jest przywódcza rola poety jako rzecznika mas.
O tym, że “Dziady” cz. III można interpretować jako misterium chrześcijańskie, decydują następujące czynniki: ewolucja bohatera zmierza wyraźnie do pysznego buntownika w kierunku pokornego wykonawcy woli Bożej. Jedną z osi kompozycyjnych dramatu stanowi opozycja dwóch skrajnie różnych postaw. Z jednej strony widzimy dumnego Konrada, żądającego od Boga widzenia oraz “rządu dusz”, a na drugim biegunie sytuuje się “sługa pokorny” (ksiądz Piotr), otrzymujący to, czego nie dostał Konrad.
Historiozofia Mickiewicza opiera się na przekonaniu, że dzieje świata stanowią historię świętą, w której objawia się myśl Boga, ale za pośrednictwem ludzi. Wywyższający się ponad innych Konrad grzeszył pychą i brakiem miłości, zbłądził po raz kolejny, zachęcając Rollisona do samobójstwa, a następnie- wątpiący w Boże miłosierdzie (sytuacja ta miała miejsce po egzorcyzmach Księdza Piotra). Śladem grzechu zwątpienia i bluźnierstwa jest tajemnicza czarna rana na czole bohatera. Jednakże ciągle dostaję on nową szansę na poprawę. I choć dalej błądzi (nie zwrócił uwagi na człowieka, którego spotkanie przepowiedział mu zakonnik), doskonali się wewnętrznie, wyzbywa się pychy, godzi z wolą Bożą, przestaje skupiać się na sobie i swojej wybitnej roli.
Charakterystycznym elementem misterium chrześcijańskiego jest również psychomachia. W tym wypadku walka między siłami dobra i zła odbywa się o myśli i dusze Konrada, przy czym zło w dramacie przebiera kilka postaci: Konrad jest autentycznie opętany, dopiero za pomocą egzorcyzmów udaje się wypędzić z niego złego ducha, natomiast Car i jego poplecznicy znajdują się ciągle w mocy diabła (obrazuje to np. Sen Senatora) bywają nawet określenia jako personifikacja zła (we fragmencie “Ustępu”, zatytułowanym ” Oleszkiewicz”). Siły dobra reprezentują przede wszystkim aniołowie i ksiądz Piotr.
Warto również zauważyć, że w III części “Dziadów” imię Boga pada około 160 razy, a akcję właściwą zamykają słowa modlitwy kobiety za Konrada: “Ach, ulecz go, wielki Boże!”.
Romantyczną odpowiedzią na “Dziady” cz. III był “Kordian” Juliusza Słowackiego, w którym autor polemizował m.in. z koncepcjami narodowowyzwoleńczymi przedstawionymi w utworze. Dramat Mickiewicza stanowił inspiracją dla twórców kolejnych pokoleń, w literaturze wpłynął m.in. na kreacje Konrada z “Wyzwolenia” Wyspiańskiego i poemat Antoniego Słonimskiego “Czarna wiosna”.
W poemacie tym, powstałym w okresie dwudziestolecia międzywojennego, pada słynny cytaty: “Ojczyzna moja wolna, wolna, więc zrzucam z ramion płaszcz Konrada”, świadczący o tym, że po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, literatura może uwolnić się do zobowiązań patriotycznych.
Zafascynowany “Dziadami” był młodopolski malarz Jacek Malczewski, cykl jego obrazów: “Zesłanie studentów”, “Etap”, “Śmierć na etapie” można interpretować w kontekście opowiadanie Jana Sobolewskiego.
W sposób obrazoburczy nawiązywał do cz. III “Dziadów” Andrzej Bursa w wierszu “Poeta”: Poeta cierpi za milion/od 10 do 13.20/ o 11.10/Uwiera go pęcherz/ wychodzi rozpina rozporek/ zapinany rozporek/ Wraca chrząka/ i apiat/ cierpi za miliony.
Utwór Mickiewicza zainspirował również współczesnych twórców w kręgu kultury popularnej, czego dowodem jest piosenka rockowa zespołu Pidżama Porno pt. “Bal u Senatora”.
Najważniejsze inscenizacje “Dziadów” z drugiej połowy XX wieku:- w reżyserii Kazimierza Dejmka, wystawiony w 1967 roku w Teatrze Narodowym (w sposób pośredni przedstawienie to wpłynęło na wypadki marcowe z 1968 roku, kiedy to po zakazie wystawienie spektaklu za eksponowanie elementów anty rosyjskich wybuchły zamieszki studenckie)- w reżyserii Konrada Swinarskiego, wystawione w 1973 roku w Teatrze Starym w Krakowie Na motywach “Dziadów” powstał film “Lawa” reżyserii Tadeusza Konwickiego, 1989 roku.
NIP: 7822917260
KRS: 0001007278
kontakt@jpmatura.pl
Zapisz się do naszego newslettera i zdobądź -20% zniżki na wszystkie opracowania! Wysyłamy tylko wartościowe treści dotyczące matury z języka polskiego!
Wykorzystaj -20% zniżki na wszystkie opracowania!