0
0
Opracowanie Ludzie bezdomni

ŚCIĄGA Z LEKTURY

  • Autor utworu: Stefan Żeromski
  • Epoka literacka: Młoda Polska
  • Rodzaj literacki: Epika
  • Gatunek literacki: Powieść
  • Data pierwszego wydania: 1899 rok
  • Czas akcji: Przełom XIX i XX wieku
  • Miejsce akcji: Paryż, Warszawa, Cisy, Śląsk
  • Bohaterowie: Tomasz Judym, Joanna Podborska, Wiktor Judym z żoną, Krzywosąd, Korzecki
  • Zagadnienia: Problematyka społeczna, problematyka moralna - dobro, zło, znaczenie tytułu, cechy gatunkowe
  • Motyw: Poświęcenia, społeczności, miłości, bezdomności, biedy, cierpienia, kobiety, samotności, samobójstwa

Opracowanie „Ludzie bezdomni”

1. Geneza utworu

Powieść powstała w latach 1898 – 1899 i została postdatowana, bowiem wydano ją w roku 1889 z datą 1900.

2. Znaczenie utworu

Powieść Żeromskiego od chwili wydania stała się wydarzeniem literackim i społecznym, była przeżyciem pokoleniowym i zyskała miano dzieła epokowego, przynosząc autorowi wielką sławę. Jest ona przykładem nowego typu powieści – powieści młodopolskiej. Wykreowany w niej został specyficzny dla twórczości autora typ bohatera – altruisty, idealisty poświęcającego własne życie dla dobra innych ludzi.

3. Gatunek literacki

Powieść młodopolska.

4. Cechy gatunku widoczne w utworze

W powieści „Ludzie bezdomni” współistnieją obok siebie różne sposoby opisu rzeczywistości (różne metody twórcze) – realizm, naturalizm, impresjonizm, symbolizm i preekspresjonizm, cechuje ją luźna kompozycja i skłonność do liryzacji prozy.

5. Czas i miejsce akcji

Czas akcji obejmuje okres ponad 3 lat, przypuszczalnie w latach 90. XIX wieku. Akcja powieści rozpoczyna się wiosna w Paryżu (rozdział „Wenus z Milo”), wydarzenia następnego rozdziału („W pocie czoła”) mają miejsce po upływie roku, jednego z ostatnich dni czerwca […] w Warszawie. W kwietniu kolejnego roku Judym wyjeżdża z Warszawy do Cisów (rozdział „Swawolny Dyzio”), gdzie przebywa cały rok. Następnie udaję się do Sosnowca („Gdzie oczy poniosą”). Akcja kończy się we wrześniu w Zagłębiu. Ponadto rozdział („W drodze”) opisuje podróż rodziny Wiktora do Winterthur w Szwajcarii. Przedakcja (na zasadzie retrospekcji obejmuje wydarzenia sięgające 1864 roku – emigracja Leszczykowskiego) oraz wspomnienia z dzieciństwa Tomasza i Joasi.

6. Bohaterowie

  • Tomasz Judym - główny bohater powieści, o którym Żeromski tak napisał swoim dzienniku „romantyk realizmu, chybiony pozytywista, Hamlet dzisiejszy”. Judym jest młodym chirurgiem, synem szewca - pijaka. Wykształcenie, ale i wiele upokorzeń zawdzięcza apodyktycznej ciotce Pelagii, która go wychowała. W sposób bezkompromisowy chce wcielić w życie swoje ideały walki z ubóstwem i brakiem higieny wśród najniższych warstw społecznych. Splatają się w nim cechy romantyka (kieruje się emocjami, uczuciami, pragnie poświęcić się rzeczy niemożliwej do zrealizowania, nie znajduje zrozumienia wśród innych ludzi) i pozytywisty chcę wcielić w życie hasła tej epoki praca u podstaw i praca organiczna i irlandzki nazywa go „Hamletem współczesnym", ponieważ jest on w pewien sposób nieprzystosowany do otaczającego go rzeczywistości, cechuje go nadwrażliwości skrajny idealizm. Bohater jest bardzo wrażliwy na krzywdę ludzką i niesprawiedliwość społeczną w walce z nim poświęca całe swoje życie. To typowe społecznik, który ciągle ponosi klęskę, czasami z powodów obiektywy, części ze względu na swą bezkompromisowość i działanie pod wpływem emocji (wrzucenie do stawu Krzywosąda). Równie ważną przyczyną niepowodzeń lekarza jest błędne przekonanie, że sam, w pojedynkę zdołała zmienić świat. Bohater od pierwszych stron powieści jest postawiony w sytuacji wyboru - Jaką drogę życiową wybrać? Kolejne rozdziały prezentują jego decyzję i konsekwencje - konflikt ze środowiskiem lekarskim w Warszawie i opuszczenie stolicy, konflikt z dyrektorem ośrodka w Cisach i utratę pracy, wyjazd do Sosnowca i decyzję o rozstaniu z Joasią w imię realizacji swoich idei.
  • Wiktor Judym - brat Tomasza, ubogi robotnik, działa w ruchu robotniczym.
  • Joasia Podborska - dwudziestotrzyletnia bardzo ładna brunetka, guwernantka panien Orszeńskich. Przy pierwszym spotkaniu w Wersalu Tomasz Judym zwrócił uwagę przede wszystkim na jej oczy: oczy szczere, aż do naiwności. Zarówno jak cała twarz odzwierciedlały subtelne cienie myśli przechodzących, oddawały niby wierne echo każdy dźwięk duszy i wszystko mówiły bez względu na to, czy kto widzi lub nie ich wyraz. Judym po kilku minutowej obserwacji tej twarzy nabrał przekonania, że gdyby piękna panna pragnęła szczerze zataić otrzymane wyrażenie, mowa oczu natychmiast je wyda. Joanna, wcześnie osierocona przez rodziców, opiekowała się braćmi - Wacławem i Henrykiem, z którymi łączy ją serdeczna więź. Jest doskonale wykształcona, oczytana, fascynują ją dzieła sztuki. Jest również altruistką, bardzo wrażliwą na krzywdę najuboższych, którym pomaga w Cisach. Joanna marzy o cieple domowego ogniska, które chciałaby stworzyć z Tomaszem Judymem. W trakcie ostatniej rozmowy z Tomaszem snuje wizje prostego, schludnego domu, w którym zamieszkają. W jej marzeniach Judym będzie tam przyjmował pacjentów, a ona będzie felczerką u jego boku. Decyzję Tomasza o rozstaniu przyjmuje jego upokorzenie, ale zachowuje się z godnością, odchodząc, życzy ukochanemu szczęścia.
  • Wacław Podborski - brat Joanny, o którym wspomina ona w swoim pamiętniku, wzorowy uczeń, zesłany na Syberię. W czasie akcji właściwej utworu Joasia otrzymuje list o jego śmierci.
  • Henryk Podborski - drugi brat Joanny „wieczny student” w Zurychu, gdzie prowadził hulaszczy tryb życia za pieniądze przysłane przez siostrę.
  • Pani Niewadzka - starsza majętna wdowa, opiekuje się wnuczkami - pannami Orszeńskimi, siedemnastoletnią zalotną Natalią i piętnastoletnią, dziecinną jeszcze, Wandą. Niewadzka uważa się za damę, podróżuję po Europie, w swojej posiadłości w Cisach prowadzi ożywione życie towarzyskie. Polubiła Judyma, lecz do wiejski dzieci z okolic Cisów odnosi się z niechęcią, nie zrozumie Joasi, gdy ta opiekuje się małymi- według słów Niewadzkiej - brudaskami.
  • Węglichowski - lekarz, dyrektor uzdrowiska w Cisach, początkowo przychylny Judymowi, z czasem staje po stronie Krzywosąda.
  • Krzywosąd - administrator uzdrowiska, Żeromski charakteryzuje go w następujący sposób: Osobą wcale wpływową był administrator Krzywosąd Chobrzański. Był to stary kawaler, przystojny, wysokiego wzrostu i pięknej figury. Nosił długie, spuszczone w dół wąsy, które zarówno jak resztki włosów na skroniach czernił tanią farbą, wskutek czego miał kolor zielonkawoszary. Ubierał się prawie zawsze w długie buty, szerokie hajdawery i coś w rodzaju czamarki. Człowiek ten przeszedł Europę wzdłuż i w poprzek. Mówił chyba wszystkim językami indoeuropejskimi, a przynajmniej chętnie wygłaszał słowa w najrozmaitszych dialektach - i wszystko prawie umiał. Po konflikcie z Krzywosądem Judym musiał opuścić Cisy.
  • Les Leszczykowski - za granicą znany jako Les. To zamożny emigrant, przyjaciel Niewadzkiego, Węglichowskiego i Krzywosąda. Mieszka w Konstantynopolu, prowadzi rozległe interesy, ale żyje ascetycznie, a swym majątkiem wspomaga finansowo młodych społeczników - zapaleńców.
  • Korzecki - inżynier, przyjaciel Judyma z czasów paryskich. Niespokojny duch, nietypowy dekadent, bo kieruje się w życiu ewangeliczną zasadą miłości bliźniego, wrażliwy na los najuboższych, prawdopodobnie działacz w konspiracyjnym ruchu robotniczym. Popełnił samobójstwo lub ktoś je upozorował.
  • Lekarze warszawscy: Czernisz, Kalecki, Płowicz, Chmielnicki, z którymi Judym miał zatarg po wygłoszonym odczycie na temat higieny.

7. Do najważniejszych symboli w powieści zaliczyć należy

  • Tytułową bezdomność, rozumianą zarówno w sensie dosłownym (opis paryskiej noclegowni dla bezdomnych), jak i metaforycznym. Bezdomni (w znaczeniu braku własnego domu „miejsca na ziemi”) są: Tomasz Judym, Joasia Podborska, Wiktor Judym i jego rodzina, zesłaniec Wacław Podborski; bezdomni „ideowo” (nie znajdują poparcia dla swych idei, zrozumienia wśród innych) są Tomasz Judym i Korzecki.
  • Zestawione ze sobą w pierwszym rozdziale na zasadzie przeciwieństw dzieła sztuki: Wenus z Milo (interpretowana jako droga łatwego życia bez zobowiązań moralnych czy społecznych, uczestnictwo wolnego ducha i wolnego ciała w życiu bezgrzesznej przyrody) oraz rybak z obrazu Puvis de Chavannes’a, symbolizujący drogę poświęcenia dla innych oraz ciężką pracę.
  • Zamykającą powieść rozdartą sosnę, będącą nawiązaniem do symboli z rozdziału pierwszego. Oznacza ona rozdarcie wewnętrzne Judyma w odniesieniu do dwóch dróg życiowych wyznaczonych przez Wenus z Milo i rybaka.
  • Kwiat tuberozy, symbolizujący bezużyteczne, a nawet szkodliwe piękno, interpretowany w odniesieniu do Karbowskiego.
  • Krzyk pawia - złowieszczy odgłos, zwiastujący nadchodzącą śmierć.

8. Istotne miejsca w utworze

Ulice Ciepła i Krochmalna – bardzo biedne i zaniedbane ulice Warszawy zamieszkiwane przez Żydów i margines społeczny.

Chateau – Rouge – paryska noclegownia dla bezdomnych, którzy musieli płacić za miejsce do spania na podłodze.

Czworaki w Cisach – zabudowania folwarczne, budynki zawierające skromne mieszkania dla czterech rodzin.

9. Problematyka i główne przesłanie

W powieści rozpoznać można elementy światopoglądu pozytywistycznego, polegające na silnym zaangażowaniu społecznym (realistyczne, z elementami naukowości, opisy życia biedoty, pracy w kopalniach i fabrykach), jednakże są one ukazane w wymiarze indywidualnej, prywatnej sprawy bohatera, jego poczucia obowiązku, nakazu sumienia i wrażliwości moralno – etycznej. Żeromski podejmuje problematykę nędzy najniższych warstw społecznych i kwestię odpowiedzialności za taki stan rzeczy środowiska lekarskiego, czy ogólniej – inteligencji, która powinna stać się, według niego, grupą obejmującą przywództwo w narodzie. Autor akcentuje różnice społeczne, piętnując obojętność warstw wyższych (głównie szlachty, właścicieli ziemskich i bogatych mieszczan, dorobkiewiczów) wobec nędzy biedoty wiejskiej i proletariatu. Otwarte zakończenie powieści prowokuje do dyskusji czy Judym postąpił słusznie, odrzucając miłość Joasi, i w jakim zakresie można (czy też wręcz: należy) poświęcić życie osobiste, by realizować szczytne założenia pomocy potrzebującym.

10. Powieść młodopolska

„Ludzie bezdomni” to powieść młodopolska. Decydują o tym:

  • kompozycja epizodyczna
  • narracja prowadzona z różnych punktów widzenia i w różnych formach stylistycznych
  • liryzacja prozy (tzw. Bogate mówienie)
  • obfitość epitetów, metafor
  • obrazy symboliczne
  • kontrasty
  • wyrażenia patetyczne i egzaltowane
  • psychologizacja krajobrazu
  • bohater młodopolski

11. „Ludzie Bezdomni” na tle poglądów literackich i filozoficznych epoki

Młoda Polska to okres, w którym współistnieją ze sobą różnorodne prądy literackie i filozoficzne. „Ludzie bezdomni” są swego rodzaju syntezą zainteresowań epoki.

Prądy literackie

Realizm

Akcja rozgrywa się w konkretnym miejscu i czasie. Opisy zawierają wiele szczegółów zgodnych z realiami epoki. Bohaterowie to pewne typy ludzkie, charakterystyczne dla społeczeństwa przełomu XIX i XX wieku.

Cel: przedstawienie obrazu społeczeństwa.

Naturalizm

Opisy dzielnic biedoty – Warszawa, Śląsk; warunki mieszkania chłopów w Cisach, podkreślanie brzydoty tam panującej.

Cel: podkreślenie potworności warunków bytowych najbiedniejszych.

Impresjonizm

Opisy przyrody (gra światła, delikatne barwy), będące zapisem chwili, główni bohaterowie targani różnymi emocjami, wpadają w różne nastroje, kompozycja utworu pełna scen niedających się połączyć ciągiem przyczynowo – skutkowym.

Cel: ukazanie, że świata i człowieka nie można w pełni poznać.

Symbolizm

Opisy dzieł sztuki: Wenus z Milo, Rybak, krzyk pawia (Asperges me), rozdarta sosna, tytuł utworu.

Cel: podkreślenie problemów moralno – społecznych.

Ekspresjonizm

Mocne kontrasty, patos, egzaltacja, deformacja, karykatura.

Cel: Podkreślenie biedy ludzi pracujących.

Prądy Filozoficzne

Schopenhaueryzm

Przekonanie, że człowiek całe życie dąży do szczęścia, ale nigdy go nie osiągnie, jest to filozofia pesymizmu, niemocy, marazmu – jej wyznawcą w powieści jest Korzecki, w pewnych fragmentach nastroje dekadenckie charakteryzują również Tomasza Judyma. Filozofia ta zostaje odrzucona, pojawia się nakaz walki ze złem.

Nietzscheanizm

Kult jednostki silnej, potężnej, wyrastającej ponad tłum, nadczłowieka; Karbowski, Korzecki, Judym. Polemika z tą filozofią, odrzucenie skrajnego indywidualizmu.

Marksizm

Przekonanie, że stosunki ekonomiczne regulują wszystkie procesy życia społecznego, a konflikt między klasą posiadającą a pracującą jest koniecznością dziejową. Świadomy swej pozycji i praw jest Wiktor Judym (za walkę o prawa dla robotników zostaje zwolniony, musi wyjechać wraz z rodziną „za chlebem”, ponieważ nie może znaleźć pracy). Filozofia ta zostaje odrzucona ze względu na metodę (rewolucja), która jest złem – nie można walczyć złem ze złem.

12. Konteksty i nawiązania

Na ukształtowanie przez Żeromskiego postaci dr. Judyma wpływ miała postawa Konrada Wallenroda, który miłość, szczęście osobiste poświęcił „dla sprawy narodu”. Podobny typ bohatera (altruisty, idealisty, społecznika) reprezentują: Stanisława Bozowska z noweli Żeromskiego „Siłaczka” i tytułowy bohater opowiadania Żeromskiego „Doktor Piotr” oraz dr Bernard Rieux z powieści Alberta Camusa „Dżuma”. Naturalistyczne opisy nędzy społecznej, a także kreacja bohaterów wrażliwych na krzywdę najuboższych można znaleźć w „Lalce” Bolesława Prusa i „Zbrodni i karze” Fiodora Dostojewskiego.

13. Charakterystyczne cytaty i symbole

  • „Lekarz dzisiejszy – to lekarz ludzi bogatych” – słowa Judyma wypowiedziane w czasie odczytu pod adresem warszawskich lekarzy.
  • „Ja muszę rozwalić te śmierdzące nory” – Judym o warunkach życia najuboższych.
  • „Ja jestem z motłochu, z ostatniej hołoty” – Judym tak określa swoje pochodzenie w rozmowie z Joasią, kiedy zamierza wyznać jej, że nie mogą zostać razem.
  • „Złe niewątpliwie jest tylko jedno: krzywda bliźniego. Człowiek – jest to rzecz święta, której krzywdzić nikomu nie wolno. Wyjąwszy krzywdy bliźniego, wolno każdemu czynić, co chce… Granica krzywdy leży w sumieniu, w sercu ludzkim”. – Motto życiowe Korzeckiego.

14. Budowa utworu, język, styl, środki artystyczne

Powieść młodopolska łączy w sobie różne techniki pisarskie. Żeromski w „Ludziach Bezdomnych” wykorzystał realizm, naturalizm, impresjonizm i symbolizm. Do cech realistycznych utworu zaliczyć można:

  • Mimetyzm (wierne odbicie rzeczywistości), prawdopodobieństwo psychologiczne opisywanych postaci oraz sposób narracji.
  • W powieści występuje narrator auktorialny (obiektywny, trzecioosobowy, wszechwiedzący, wszechobecny, nienależący do świata przedstawionego), obok niego współistnieje subiektywny narrator pierwszoosobowy należący do świata przedstawionego (pamiętnik Joasi), ponadto pewne partie utworu zbliżają się do narracji personalnej, czyli prowadzone z punktu widzenia bohatera (np. podróż Judymowej, wędrówka Tomasza ulicami Ciepłą i Krochmalą).
  • Naturalistyczne elementy to: szczegółowość i drastyczność opisów, dotyczących głównie życia biedoty miejskiej w Paryżu i Warszawie, eksponowanie brzydoty, wynaturzeń, ukazywanie związków człowieka z naturą, zwłaszcza na płaszczyźnie walki o byt (np. w rozdziale „W pocie czoła” tak opisana jest dzielnica biedoty warszawskiej: „Wąskimi przejściami, pośród kramów, straganów i sklepików wszedł na Krochmalną. Żar słoneczny zalewał ten rynsztok w kształcie ulicy. Z wąskiej szyi między Ciepłą i placem wydzielał się fetor jak z cmentarza […]. Tu i ówdzie włóczyli się roznosiciele wody sodowej z naczyniami u boku i szklankami w rękach. Sam widok takiej szklanki oblepionej zaschłym syropem, którą brudny nędzarz trzyma w ręce, mógł wywołać torsję. Jedna z roznosicielek wody stała pod murem. Była prawie do naga obdarta. Twarz miała zżółkłą i martwą”).
  • Impresjonizm dominuje w opisach przyrody (np. w rozdziale „Przyjdź”: W cieniu kasztanów chowały się zielone smugi, a w nich widać było pnie wywrócone. W górze między ogromnymi kępami wierzchołków jaśniał wyimek nieba o tle pozłocistym, świecącym niby owe niebiosa, które oglądać można w ołtarzach kościołów wiejskich. Po nim pędziły kłęby chmur pierzastych, rozwianych, cienkich, fioletowych, tak prędko, jak dymy) i ukazywaniu nastroju bohaterów (np. rozdział „Smutek”). Natomiast opisy hal fabrycznych i pracy maszyn są bardzo ekspresywne (dominuje dynamizm, wyrazista kolorystyka - czerń, czerwień wyrazy dźwiękonaśladowcze: huk, ryk, jęk, stęka).
  • Typową cechą powieści młodopolskiej jest również luźna konstrukcja. O kompozycji „Ludzi bezdomnych” mówi się, że przybiera charakter albumowy czy też wysepkowy (wydarzenia są prezentowane w sposób fragmentaryczny, poznajemy tylko „wycinki” z życia bohaterów). Ponadto następujące po sobie rozdziały powieści nie zawsze są ze sobą ściśle powiązane, niektóre stanowią nawet osobne całości - nowelki („Swawolny Dyzio”, „Zwierzenia”, „Asparges me”) bardzo luźno związane z fabułą całości.
  • Utwór nie posiada jednoznacznego zakończenia (nie wiadomo, jak potoczą się dalsze koleje życia bohatera), zatem kompozycja powieści jest otwarta.
  • Styl narracji jest manifestacyjnie nieprzeźroczysty. Czytelnik zwraca uwagę nie tylko na to, co jest napisane, ale również na to, w jaki sposób jest to napisane. Styl taki tworzą głównie symbolizm i impresjonizm, a także długie, wielokrotnie złożone zdania, zawierające wiele środków stylistycznych - metafor, rozbudowanych porównań, spiętrzonych epitetów (np. w rozdziale „Rozdarta sosna” wytopione w hucie koło lokomotywy jest tak opisane: „Stęka w nim gniew kopalni zwyciężonej przez silne ramie człowiecze […] Jako kupa żółtej gliny z głębin wydobytej, ma teraz wzdłuż i w poprzek ziemi, do najdalszych zakątków, nosić szczęście i rozpacz, przemoc i braterstwo, cnoty i zbrodnie”). Zespół takich cech jest nazwany „żeromszczyzną”. Jest ona swoistą manierą stylistyczną pisarza. Zalicza się do niej także obsesyjnie powracające w twórczości Żeromskiego motywy i tematy, jakimi są m.in. niesprawiedliwość społeczna, problematyka narodowowyzwoleńcza (w „Ludziach bezdomnych” wątek Wacława Podborskiego), przywódcza rola inteligencji.
  • W obrębie powieści występują również fragmenty prozy poetyckiej. Liryzmem jest nacechowany cały rozdział „Przyjdź”, który stanowi prośbę odzwierciedlenia stanu duszy: „Czasami przylatał wiatr, rozbujał ten krzew, lekko, równo, cicho - i wtedy cudowne strofy liści kołysały się w ciepłym, wilgotnym powietrzu sennym akordami niby muzyka, która oniemiała i, przybrawszy na się kształt tak przedziwny, zastygła. Judym siedział u otwartego okna w swoim mieszkaniu. Płonął od głębokiej radości. W pewnych sekundach wznosiły się w jego sercu jakieś tchnienia uczuć podobne do tych, co kołysał wierzchołki drzew”.

Odbierz kupon rabatowy! -20% na wszystkie płatne opracowania!

Odbieram kupon

JPmatura sp. z o.o.

NIP: 7822917260
KRS: 0001007278
kontakt@jpmatura.pl

Darmowa wiedza

Twoje konto

Ważne informacje

Podobają Ci się podobne treści?

Zapisz się do naszego newslettera i zdobądź -20% zniżki na wszystkie opracowania! Wysyłamy tylko wartościowe treści dotyczące matury z języka polskiego!

  • -20% na wszystkie opracowania
  • Wiedza i ciekawostki do matury
  • Brak spamu

Kupon rabatowy -20%

Wykorzystaj -20% zniżki na wszystkie opracowania! 

JPMATURA-20