ŚCIĄGA Z LEKTURY

Autor utworu: Stanisław Wyspiański
Epoka literacka: Młoda Polska
Rodzaj literacki: Dramat
Gatunek literacki: Dramat symboliczny
Data pierwszego wydania: 1901 rok
Czas akcji: Noc i poranek rok 1900
Miejsce akcji: Chata Gospodarza w Bronowicach
Bohaterowie: Pan Młody, Panna Młoda, Gospodarz, Gospodyni, Dziennikarz, Poeta, Rachela
Zagadnienia: Geneza utworu, zjawy, symbolika, ocena społeczeństwa
Motywy: Wesela, tańca, ducha, walki o wolność, literatury, ojczyzny, powstania, wsi, małżeństwa, snu, poezji, szatana

Opracowanie „Wesele”

1. Geneza utworu

Inspiracją do napisania „Wesela” było wydarzenie autentyczne, które odbyło się 20 listopada 1900 roku. Znany poeta i dramaturg, Lucjan Rydel, poślubił wiejską pannę z podkrakowskich Bronowic. Na weselu spotkały się dwa różne środowiska społeczne: inteligencja i chłopi. Wyspiański pracował nad dziełem intensywnie i premiera „Wesela” odbyła się w krakowskim teatrze już 16 marca w 1901 roku.

2. Znaczenie utworu

Drama Wyspiańskiego jest jednym z najważniejszych utworów w literaturze polskiej. Autor sportretował swoich współczesnych, wprowadził wiele surowych sądów na temat kondycji społeczeństwa pragnącego odzyskać niepodległość. Dokonał rozrachunku z mitami narodowymi: pozorną solidarnością między chłopstwem, a inteligencją, wizerunkiem legendarnego chłopa Piasta, bohaterem spod Racławic, heroizmem Polaków czy wydarzeniami historycznymi rzucającymi cień na teraźniejszość. Stworzył arcydzieło, w którym jak w soczewce skupiają się wszystkie problemy Polaków, cechy mentalne społeczeństwa, jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość.

3. Gatunek literacki

Dramat symboliczny, inne określenie:

4. Cechy gatunku widoczne w utworze

„Wesele” jako dramat symboliczny ma rozbudowaną warstwę symboliczną (symbolika osób przedmiotów i zdarzeń). Szczegółowe didaskalia (dotyczące dekoracji) nie są wyłącznie wskazówką dla reżysera przedstawienia, lecz wprowadzają czytelnika w niezwykły nastrój, pełen tajemniczości i niedomówień. Dramat symboliczny opiera się bowiem na skojarzeniach sugestia wieloznaczności. Istotną cechą dramatu symbolicznego jest fantastyka i nastrojowość. Wyspiański wprowadza aluzje historyczne poprzez obecność w II akcie niezwykłych gości z zaświatów, przypominających wielkość bądź hańba narodu polskiego. Zjawy te np. Widmo, Hetman, są elementami typowymi dla neoromantyzmu. „Wesele” jest synkretyczny, realizuje ideę syntezy sztuk. Występuje w nim połączenie słowa poetyckiego, muzyki, ruchu scenicznego, malarstwa. Takie zjawisko jest typowe dla dramatów modernistycznych. Malarskość dzieła wyraża się w nasyceniu opisów elementami impresjonistycznym, ważna rola w utworze przypada również muzyce. W I akcie jest dynamiczna, wesoła, siarczysta, miarowa, ubarwiona fragmentami ludowych przyśpiewek, zaś w finale III aktu za sprawą Chochoła zmienia się w nostalgiczną, wręcz złowieszczą. Stosując tak różnorodne środki, Wyspiański pragnął zrealizować swą koncepcję „teatru ogromnego”.

5. Dwuplanowa kompozycja dzieła

AKT I – plan realistyczny: Akcja toczy się do północy i przypomina reportaż z wesela, tym bardziej że każda postać literacka ma swój rzeczywisty pierwowzór. W zakończeniu aktu państwo młodzi zapraszają na wesele Chochoła.

AKT II – plan realistyczno – fantastyczny: Akcja zaczyna się dokładnie o północy przybyciem Chochoła. Pomiędzy scenami weselnymi pojawiają się widzenia poszczególnych bohaterów. Najważniejsza jest scena z Wernyhorą. W zakończeniu aktu pijany Gospodarz zarzuca miejskim gościom sztuczność i fałsz.

AKT III – plan fantastyczno – realistyczny: Akcja zaczyna się przed świtem i trwa do pierwszych promieni słońca. Toczy się w świecie naznaczonym obecnością legendarnego Wernyhory i Chochoła. Pojawiają się dziwne znaki na niebie, na błoniach pod Krakowem zbierają się chłopi uzbrojeni w kosy na sztorc – tylko Gospodarz nie może sobie przypomnieć wizyty nocnego gościa aż do sceny 33. W zakończeniu wszyscy tańczą chocholi taniec.

Chodzi o to, że akcja wydarzeń rozgrywa się na planie realistycznym i fantastycznym, a do tego ukazuje dwa światy: wiejski i miejski – chłopów i “panów”.

6. „Wesele” jako dramat symboliczny

Wymowa oparta jest na wszechobecnych symbolach zawartych w utworze.
Symboliczne postaci:

Rycerz – symbol siły, honoru i patriotyzmu
Stańczyk – symbol mądrości politycznej i gorzkiej ironii
Widmo – symbol zmarłego romantycznego kochanka (jak Gustaw w “Dziadach”)
Hetman – symbol magnackiej pychy i zdrady narodowej
Upiór – symbol siły i krwawej zemsty chłopów na panach
Wernyhora – symbol wskrzeszenia niepodległości Polski

Symboliczne przedmioty:

chochoł – symbol marazmu i uśpienia, ale również nadziei na przebudzenie. W akcie II sprowadza zjawy, w akcie III usypia weselników i wprowadza ich swoją muzyką, wygrywaną na drewnianym badylu w jednostajny taniec, w kręgu, z którego nie można się wydostać.
weselna chata – symbol Polski i jej społeczeństwa
kaduceusz – symbol sporów narodowych, przywództwa politycznego oraz zniechęcania narodu do walki z zaborcą
złota podkowa – symbol szczęścia indywidualnego, chłopskiej pazerności, ukrytej nadziei
złoty róg – symbol ducha narodu, walki, czynu, szansy na niepodległość. To podarunek od Wernyhory, przedmiot magiczny, dzięki któremu Gospodarz ma zwołać uczestników zrywu narodowowyzwoleńczego.
czapka z pawim piórem – symbol próżności i przywiązania chłopów do dóbr materialnych
sznur – symbol niewoli, przedmiot, który pozostał Jaśkowi po zgubieniu złotego rogu, oznacza zniewolenie narodowe.
dzwon Zygmunta – symbol polskich tradycji historycznych, wielkości Polski
kosa osadzona na sztorc – symbol udziału chłopów w wyzwoleniu ojczyzny
krzak róży – symbol zniewolonego narodu, w którym tli się nadzieja

Symboliczne sceny:

chocholi taniec – symbol beznadziejnej sytuacji Polski na przełomie wieków, bierności, marazmu, uśpienia, braku inicjatyw narodowowyzwoleńczych
zasłuchanie – symbol bezczynnego czekania na cud wolności

7. Problematyka utworu

Społeczna – zawierająca się w próbie odpowiedzi na pytanie, czy możliwy jest sojusz dwóch najważniejszych warstw narodu: szlachty (inteligencji) i chłopów. Tu, niestety, odpowiedź jest negatywna. To tylko stan przejściowy, zabawa dla zabicia nudy, czego świadomość mają obie strony. Prawdziwego zjednoczenia nie będzie, o czym świadczą liczne przykłady:

lekceważący stosunek panów do chłopów
nieufność chłopów wobec panów
chłopomania = pozorna miłość do chłopów oparta na barwnych mitach o polskiej wsi
piętno krwawej przeszłości (rzeź galicyjska – 1846 rok)

Narodowo – wyzwoleńcza – zawierająca się w próbie odpowiedzi na pytanie, czy Polacy dojrzeli do wspólnego dzieła odzyskania niepodległości. I tu kolejna odpowiedź negatywna. Autor krytykuje wady typowe dla społeczeństwa polskiego. To one właśnie uniemożliwiają podjęcie czynu zbrojnego na skalę całego kraju:

zanik prawdziwego patriotyzmu na rzecz prywatnych ambicji
brak zjednoczenia narodu nawet we wspólnej sprawie
katowanie się poczuciem winy za grzechy ojców (zamiast podnoszenia na duchu wspominaniem chwil chwały)
kryzys duchowy inteligencji: apatia, dekadentyzm, rozdarcie wewnętrzne
postrzeganie świata poprzez stereotypy (np. zacofany chłop, sielankowa wieś, wpływ różnic intelektualnych na małżeństwo itp.)

8. Czas i miejsce akcji

Noc weselna 20 lub 21 Listopada 1900 rok, podkrakowska wieś Bronowice.

9. Bohaterowie

Pan Młody - młodopolski artysta, pan z miasta. Nie rozumie wsi, nie dostrzega istniejących tam problemów, na swoją żonę patrz jak na lalkę z krakowskich Sukiennic, pragnie zjednoczyć się z chłopami, dlatego chodzi boso. Pozy, które przybiera, rażą sztucznością, momentami mogą nawet śmierć bądź irytować. Jego poglądy cechuje ludomania (chłopomania), czyli powierzchowna fascynacja wsią.
Gospodarz - pochodzi z miasta, ale od kilku lat mieszka w Bronowicach. Jest pełen szacunku wobec chłopów, pozostaje pod urokiem ich godności i przeszłości, w której odegrali znaczną rolę. We wszystkich sprawach zdaję się na żonę, boi się samodzielnych decyzji.
Dziennikarz - poszukuje na wsi i wytchnienia od miejskiego życia. Idealizuje polską wieś, ignoruję jednak chłopów jako partnerów polityczny, co wyraża się w fakcie, że nie chcę rozmawiać z Czepcem o polityce. Ma poczucie bezradności wobec sytuacji, w której się znalazł.
Poeta - artysta, dekadent, mistrz słownej szermierki, uwodziciel. Rozmawia przede wszystkim z kobietami, chciałby tworzyć wielkie dzieła, ale nie ma twórczej weny lub coś go ogranicza.
Radczyni - dystyngowana dama z miasta, powściągliwe i wyniosła. Odnosi się z dystansem do chłopskich zabaw, nie zna życia na wsi, nawet cykl prac polowych jesteś zupełnie obcy (kieruje do Kliminy pytanie o siew w listopadzie).
Haneczka - panienka z miasta, szybko zaprzyjaźnia się z chłopami. Bezpośrednia i impulsywna - chciałaby całować wiejskiego drużbę.
Zosia - panienka z miasta, chętna do zabaw z wiejskimi chłopami, imponują jej pawie pióra przy chłopskich czapkach.
Marina - panna z miasta, inteligentna, elokwentna, ma cięty dowcip (potrafi odeprzeć słowne zaloty mężczyzn). Jest bardzo uczuciowa, ale rozsądna.
Nos - przedstawiciel cyganerii, szuka zapomnienia w alkoholu, jego wypowiedzi są reprezentatywne dla poglądów Stanisława Przybyszewskiego (guru młodopolskich artystów), głośnik kult wolnej sztuki.
Panna Młoda - panna z Bronowic, siostra Anny, czyli Gospodyni i Marysi, młoda, trochę naiwna i prostolinijna, trzyma się zasad i reguł panujących na wsi.
Gospodyni - najstarsza z sióstr, zaradna, stanowcza matka i żona. Jest autorytetem dla męża z miasta.
Marysia - starsza siostra Panny Młodej, w przyszłości przeżyła nieszczęśliwa miłość, jej wybranek zmarł. Obecnie jest żoną Wojtka. Wesele siostry przypomina dziewczynie przeszłość i dawno romantyczne uczucie.
Czepiec - chłop z podkrakowskich Bronowic, szanowany gospodarz. Dumny ze swojego pochodzenia, doskonale zorientowany w sprawach politycznych. Pragnie brać czynny udział w zrywie narodowowyzwoleńczym.
Klimina - chłopka z Bronowic, wdowa po wójcie, rezolutna swatka, nie obraża się na pewne aluzje Radczyni, odnośnie jej wieku i urody.
Rachela - córka karczmarza, natchniona panna, zafascynowana sztuką (zwłaszcza poezją). To ona postrzegana jako arkę, chce poetyczności, wprowadza niezwykłą atmosferę.
Jasiek - brat Panny Młodej, drużba weselny, lekkomyślny chłopak - to on zgubił złoty róg przekazany mu przez Gospodarza.
Ojciec - ojciec Panny Młodej, Anny (Gospodyni), Marysi, Jaśka i Kuby, przyjmuje dość bierną postawę wobec toczących się wydarzeń.
Dziad - przedstawiciel najstarszego pokolenia chłopów, był obserwatorem tragicznych wydarzeń z 1846 roku. Wesele chłopki i pana z miasta traktuje jako ironie dziejów.
Isia - najstarsza córka Gospodarzy, dziewczynka pozostawiająca pod wrażeniem weselny atmosfery.
Żyd - karczmarz, nieufnie odnosi się do wesela chłopki inteligenta, bardzo kocha swoją córkę Rachelę, jest z niej dumny.
Wojtek - mąż Marysi, wiejski chłop, zakochany w swojej żonie.
Czepcowa - żona Czepca, typowa chłopka.
Kasia - młoda, wiejska dziewczyna, obdarzona dużym temperamentem, przyciąga spojrzenia wiejski chłopów. Najwyraźniej nie są mi obce kontakt z mężczyznami.
Kuba - brat Panny Młodej, młody, wiejski chłopak.
Kacper - drużba weselny, zainteresowany i nie tylko Kasią, ale również panienkami z miasta.

10. Osoby dramatu

To wyjątkowa grupa bohaterów, których można umieścić w wymiarze symbolicznym. Zjawy (duchy) przebywają na wesele w II akcie, ukazują się poszczególnym gościom, jako znak niespełnionych marzeń, pragnień, wyrzutów sumienia. Możemy wymienić następujące pary:

Widmo – ukazuje się Marysi, jest to duch jej zmarłego narzeczonego. Wspomnienie nieszczęśliwej miłości powraca do dziewczyny weselną noc. Scena spotkania przypomina „Romantyczność” lub II część „Dziadów” Adama Mickiewicza.

Stańczyk – przybywa do Dziennikarza. Jest to bohater z epoki ostatnich Jagiellonów, uosabia mądrość polityczną, demaskuje zachowawczo postawa Dziennikarza, oskarżając go o bierność, wręcza mu kaduceusz (błazeńską laskę).

Hetman – Franciszek Ksawery Branicki, hetman wielki koronny, zdrajca ojczyzny, który uczestniczył w konfederacji targowickiej, sprzedawczyk, sojusznik Katarzyny II, a nawet jej zięć, ponieważ podjął za żonę córkę carycy. Ukazując się Panu Młodemu, jest jego podświadomym wyrzuty sumienia w kwestii zdrady, której dopuścił się bohater, wchodząc do stanu chłopskiego. W kreacji tej postaci autor „Wesela” zawarł aluzję do utworu „Zaczarowane koło” Lucjana Rydla, w którym Wojewoda, jeden z bohaterów, zapisuje duszę diabłu zamiast za Hetmańską buławę.

Upiór – Jakub Szela, przywódca chłopów w rabacji galicyjskiej z 1846 roku, czyli zbrojnym powstaniu przeciwko polskiej szlachcie. Ukazuje się Dziadowi, który pamięta doskonale krwawe wydarzenia sprzed lat i nie mów nie patrz na pozorne bratanie klas społecznych. Podczas rabacji ucierpieli członkowie rodzin Tetmajerów i Rydlów, dlatego Dziad nie wierzy w solidarności chłopów i panów.

Wernyhora – postać pół legendarna, lirnik, wróżbita przepowiadający niepodległość Polski i jej pojednanie z Ukrainą. Odwiedza Gospodarza, wybierając go tym samym do roli przywódcy powstania. Odróżnia go od poprzednich zjaw fakt, iż Wernyhora nie przybywa wyłącznie do jednej postaci (Gospodarza), bowiem widzą go inni weselnicy. Postać Wernyhory pojawia się w literaturze romantyzmu, np. w dziele Słowackiego „Sen srebrny Salomei”. Sam Wyspiański jeszcze przed weselem Rydla, tworzył raspod „Wernyhora”.

11. „Plotka o weselu”, na kim wzorował się Wyspiański

Bohaterowie dramatu mają swe pierwowzory w rzeczywistości, możemy więc wskazać konkretne postaci, które posłużyły Wyspiańskiemu jako inspiracja do kreacji bohaterów. Znamy je z dzieła Tadeusza Boya – Żeleńskiego „Plotka o weselu”

Pan Młody - Lucjan Rydel, poeta i dramaturg, wykształcony młodzieniec. Współcześni i postrzegali go jako wielkiego gadułę. Rodzina wcale nie protestowała, gdy syn profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego postanowił ożenić się z chłopkom.
Gospodarz - Włodzimierz Tetmajer, malarz, w 1980 roku pojął za żonę Annę z Mikołajczyków. Początkowo żył w ciężkich warunkach materialnych, po kilku latach zbudował mały dworek (to właśnie tam odbyło się wesele Rydla). Tetmajer cieszył się wielkim autorytetem wśród mieszkańców wsi, zasiadł nawet w radzie powiatowej i posłował do parlamentu.
Dziennikarz - Rudolf Starzewski, redaktor konserwatywnego dziennika „Czas”, organu lojalistycznego wobec zaborcy (Austro - Węgier).
Poeta - Kazimierz Przerwa -Tetmajer, przyrodni brat Włodzimierza Tetmajera, młodopolski artysta, bywalec salonów, ulubieniec kobiet. Na krótko przed premierą „Wesela” krakowski teatr wystawił jego sztukę pt: „Zawisza Czarny”.
Panna Młoda - Jadwiga Mikołajczykówna, 16-letnia młodziutka panna, niezbyt przygotowana do małżeństwa ze światowym i obytym artystą.
Gospodyni - Anna Tetmajerowa z Mikołajczyków, żona Włodzimierza Tetmajera, podczas wesela siostry miała około 27 lat.
Marysia - siostra Anny i Jadwigi, najpiękniejsza z trzech sióstr, muza młodopolskich malarzy. Była zaręczona z jednym z nich, Ludwikiem de Laveaux, artystą pochodzącym ze spolonizowanej szlachty. Ukochany nie cieszył dobrym zdrowiem i zmarł na suchoty (tzw. na gruźlicę) podczas pobytu w Paryżu.
Marysia - siostra Anny i Jadwigi, najpiękniejsza z trzech sióstr, muza młodopolskich malarzy. Była zaręczona z jednym z nich, Ludwikiem de Laveaux, artystą pochodzącym ze spolonizowanej szlachty. Ukochany nie cieszył dobrym zdrowiem i zmarł na suchoty (tzw. na gruźlicę) podczas pobytu w Paryżu.
Radczyni - Antonina Domańska, ciotka Lucjana Rydla, dystyngowana dama, żona profesora. Późniejsza autorka poczytnych powieści dla dzieci i młodzieży, np.: „Historii Żółtej Ciżemki”.
Rachela - Józefa (Pepa) Singer, młoda 15-letnia córka bronowickiego karczmarza, nie była tak rozpoetyzowaną osobą, jak przedstawił ją Wyspiański, dopiero po premierze „Wesela”, zaczęła dopasowywać się do artystycznego wizerunku. Spędziła wiele godzin w kawiarniach w towarzystwie przedstawicieli krakowskiej cyganerii.
Haneczka - Anna Rydlówna, siostra Lucjana Rydla.
Zosia - Zofia Pareńska, późniejsza żona Tadeusza Boya - Żeleńskiego.
Maryna - Maria Pareńska, siostra Zofii, córka znanego krakowskiego lekarza.
Czepiec - Błażej Czepiec, pisarz gminy w Bronowicach, starosta weselny na weselu Lucjana Rydla.
Wojtek - Wojciech Susuł, mąż Marysi, młody, wiejskiej chłop, który po krótkim okresie małżeństwa zmarł na suchoty.
Nos -Tadeusz Noskowski lub Michał Czajkowski, przedstawiciele cyganerii artystycznej.
Żyd - Hirsz Singer, dzierżawca karczmy w Bronowicach. Był bardzo oburzony faktem, że Wyspiański umieścił go w swoim dramacie, uważał to za hańbę i poniżenie. Zarzucał autorowi „Wesela”, że przez niego córka zeszła na złą drogę, wiążąc się z artystycznym środowiskiem.

12. Język i styl dzieła

Dramat Wyspiańskiego zbudowany jest z trzech aktów. Autor wykorzystał elementy poetyki klasycznej, zastosował zasadę jedności miejsca i czasu. Zasada jedności akcji nie jest jednak precyzyjnie zachowana, a kompozycja „Wesela” jest raczej luźna – utwór wykazuje konwencję szopki. Bohaterowie pojawiają się na chwilę, aby odpocząć przed kolejnymi tańcami, wymienić zdawkowe opinie, po czym ustępują miejsca kolejnej parze.

Język bohaterów „Wesela” jest zindywidualizowany. Chłopi mówią gwarą, jest to w przeważającej mierze gwara okolic Krakowa. W ich wypowiedziach nie brakuje regionalizmów, kolokwializmów, a nawet wulgaryzmów.

13. Konteksty i nawiązania

W literaturze: Tadeusz Boy - Żeleński „Plotka o Weselu” - zapis realiów ówczesnego Krakowa, skarbnica wiedzy o bohaterach dramatu Wyspiańskiego i recepcji dzieła
Kazimierz Wierzyński - „Ojczyzna chochołów” - utwór poetycki z roku 1957
Andrzej Bursa - „Wernyhora” - utwór poetycki z roku 1957
Roman Brandstaetter - „Ja jestem Żyd z Wesela”
Dramat Stanisława Wyspiańskiego podejmuje problem oceny społeczeństwa polskiego podobnie jak „Dziady” Adama Mickiewicza, „Kordian” Słowackiego, czy „Tango” Mrożka
W malarstwie: Jacek Malczewski „Błędne koło” i „Melancholia”
Jan Matejko - „Kościuszko pod Racławicami”, „Wernyhora”
W filmie - Andrzeja Wajdy - „Wesele”
„Wesele” - Wojciecha Smarzowskiego

14. Słynne cytaty

„Coz tam Panie w polityce ? Chińczyki trzymają się mocno ?” – Czepiec (jest to nawiązanie do trwającego w 1900 roku tzw. powstania bokserów w Chinach, skierowanych przeciwko cudzoziemcom).

„Wyście sobie, a my sobie. Każden sobie rzepkę skrobie” – Radczyni

„Trza być w butach na weselu” – Panna Młoda

„Sami swoi, polska szopa” – Ksiądz

„Topi się, kto bierze żonę” – Radczyni

„W oczach naszych chłop urasta/ do potęgi króla Piasta” – Poeta

„Chłop potęgą jest i basta” – Gospodarz

„Polska to jest wielka rzecz” – Poeta

„Co się komu w duszy gra, co kto w swoich widzi snach” – Chochoł

„Chłopin gdyby jeszcze żył, / toby pił” – Nos

„A to Polska właśnie” – Poeta

„Miałeś, chamie złoty róg […] ostał ci się ino sznur – Chochoł

15. Problematyka i główne przesłanie utworu

Nadrzędną ideą utworu przyświecającą autorowi jest konfrontacja dwóch środowisk społecznych – inteligencji i chłopów – oraz określenie wzajemnych relacji między nimi.
Wyspiański sportretował swoich współczesnych i udzielił odpowiedzi na pytanie: czy Polacy u progu nowego stulecia są w stanie zjednoczyć się i odzyskać niepodległość. Odpowiedź jest negatywna. Gorzka prawda o naszych narodowych słabościach przejawia się i narasta przez cały dramat, aby w finale przejawić się w hipnotycznym tańcu, odbywającym się w takt muzyki Chochoła.
Za istniejący stan rzeczy odpowiedzialni są w dużej mierze panowie, którzy tratują wieś w kategoriach terapeutycznych, szukają wytchnienia, zapomnienia, inspiracji do swych „wielkich” dzieł. Dla niektórych z nich obraz wiejskiej rzeczywistości zatrzymał się renesansowej wizji Jana Kochanowskiego. (Dziennikarz powiada – „Niech na całym świecie wojna,/ byle polska wieś zaciszna,/ byle polska wieś spokojna”).
Pan Młody to typowy wyznawca ludomanii, egzaltowany, wylewny artysta, który bardzo dużo mówi, ale te słowa nie są niestety wykładnią czynu. Jego rozmowy z żoną są dowodem na to, iż postrzega tylko zewnętrzną otoczkę rzeczywistości: dwukolorowe stroje, muzykę, piękno przyrody („byle ładnie grajcy grali,/ byle grali na wesele”). Żyje chwilą, planuje sielankową przyszłość („postawimy se dwór modrzewiowy,/ brzózek przed oknami posadzę”), zamykając się jednak na ponure wspomnienia z przeszłości („Myśmy wszystko zapomnieli; mego dziadka piłą rżnęli…”).
Krakowski świat panów z miasta przesycony jest dekadentyzmem, marazmem, niemocą twórczą. Poeta, Dziennikarz, Nos, a nawet Pan Młody zdają sobie sprawę ze swojej bierności, zachowawczości czy niewykorzystanych sytuacji. Poeta pozbawiony jest weny twórczej, nie potrafi wyzwolić w społeczeństwie zapału walki. Podobnie Dziennikarz, który ma przekonanie, że powinien pokierować świadomością zbiorową Polaków, a nie usypiać ich i kształtować postawę ugodową wobec zaborcy. Jedna nadzieja na cudowne wręcz odrodzenie leży w tężyźnie fizycznej chłopów, w autentyczności zachowań wiejskich bohaterów, w ich sile i zapale do wszelkich działań, również do walki. Jednak chłopi potrzebują mądrych przywódców, ludzi, którzy obmyślają strategię, zapanują nad żywiołem, będą patronować wyzwoleńczej walce. Takich osób brakuje wśród weselnych gości. Panowie nie potrafią wesprzeć chłopów ani pokierować ich działaniami. Gospodarz zawodzi najbardziej, powierza misję zwołania powstańców nieodpowiedzialnemu, młodemu Jaśkowi, który gubi złoty róg.
Panowie podziwiają chłopów („Chłop potęgą jest i basta” – Gospodarz), ale zachowują do nich pewien dystans, często ironizują (Radczyni, Dziennikarz). W konsekwencji sojusz inteligencko chłopski jest złudzeniem, fałszywym majakiem („Pany – wyście ino do majaki” – mówi Czepiec)
Chłopscy bohaterowie Wyspiańskiego są zróżnicowani. Najważniejsze kryterium to wiek i stosunek do kwestii narodowowyzwoleńczych. Najstarsze pokolenie reprezentuje Dziad, który nie wierzy w pojednanie, gdyż żywo pamięta o krwawych wydarzeniach.
Ojciec i Czepiec to chłopi w średnim wieku, wyróżnia ich wysoka świadomość społeczna i duma z wiejskiego pochodzenia (Czepiec mówi: „Z takich, jak my, był Głowacki”). Ojciec nie dostrzega niczego niepokojącego w małżeństwie córki i pana z miasta („Co tam po kim szukać stanu./ Ot spodobała się panu./ Jednakowo wszyscy ludzie”). Nie chce wracać do przeszłości. Kwestia walki narodowowyzwoleńczej niezbyt go interesuje. Czepiec zaś to chłop o zawadiackim usposobieniu. Interesuje się polityką (Słynne pytanie: „Coz tam, panie, w polityce?”), dąży do porozumienia z panami, potrafi zastosować różne formy zaangażowania w życie polityczne, od deklaracji do szantażu.
Jasiek, Kuba, Kasper to najmłodsze pokolenie chłopów, których charakteryzuje poczucie konieczności walki narodowowyzwoleńczej. Oni również nie mają kompleksów z racji swego pochodzenia, zauważają zainteresowanie, które okazują im panienki z miasta.
Chłopi to ważna grupa społeczna, ich potencjał jest ogromny, niestety zaniedbany najwyraźniej przez izolowanie przedstawicieli wsi i konflikty społeczne. To niewątpliwie jedna z przyczyn narodowego marazmu, niemocy i bezsilności. Zdaniem Wyspiańskiego, tylko solidność całego społeczeństwa i porzucenie wielowiekowych uprzedzeń może gwarantować odzyskanie niepodległości.